بلوچی سیاھگ ءُ بنرھبند ءِ راست نویس

بلوچی سیاھگ ءُ بنرھبند ءِ راست نویس

قاضی داد محمد ریحان

بلوچی زبان ءِ مستریں اَڑ آئی ءِ یکزریں سیاھگ ءَ نویسگ نہ بوگ نہ اِنت بلکیں بلوچی بنرھبند ءِ گیش ءُ گیوار نہ بوگ اِنت ۔ زبانے کہ چَہ گپ ءَ نبشتاری جوڑ بیت آ رُشت ءُ ردوم کنت ۔ نبشتار ءَ پہ مردمانی سرپدی ءَ لھتیں راہ ءُ راھبند پکار بنت ۔ بلوچانی بے واک بوگ ءِ سبب اِنت کہ بلوچی زبان ءِ بنرھبندانی سر ءَ کار کنوکیں مردم نیست چندیں لچہ گوش ءُ نوشتہ کار ھست کہ آ برے برے زبان ءِ سر ءَ ھم ھیال در انگازی کن اَنت بلے چَہ ایشاں کس مھکمی اے ھبر ءَ گوشت نہ کنت کہ آ زبان ءِ بنرھبنداں سرپد ءُ آژناک اِنت ۔

بام ھال ءِ سنگتانی شور ءَ پد کہ باید پہ بام ھال ءِ وانوک ءُ نوشتہ کاراں پہ نوشتاری زبان ءِ سرپدی ءَ کسانیں نوشتانکے بام ھال ءَ پہ مدامی ھمگرنچ بہ بیت ،پمیشکا لھتیں ڈلگتریں راھبند چَہ وتی پیشیگیں نوشتانکاں زرتگ ءُ یکجا کرتگ اَنت ۔ دیمتر ءَ جھد کن آں کہ چد ءُ آسان تریں وڑ ءُ پیمے ءَ پہ ھما وانوکاں کہ عربی سیاھگ ءَ سر در کار اَنت چندیں گالرد بہ نویس آں ۔

نوشتہ کار

بام ھال ءِ اھوالکار گوں با م ھال ءِ ھمگرنچے ءَ ابید بلوچی زبان ءَ ھم سیادی داراَنت۔ سیاھگ ءِ درگت ءَ ھرکسی وتی جتائیں ھیالے ھم بوت کنت بلے اد ءَ باید وتا پابند بہ کن اَنت ءُ ادارہ ءِ راھبند ءِ سر ءَ ھمے یکزریں سیاھگ ءَ نویسگ ءِ جھد بہ کن اَنت ۔ گچینی دوچشمی '' ھ ، چَہ ءُ پہ ، ئے ، اَنت اِنت ، آں ، اِیں ، یے ءُ گوش ، کرت '' رنگیں گالانی '' گش ءُ کت '' رنگ ءَ گونڈ نویسگ ءِ بدل ءَ سرجم بہ نویس اَنت ۔
تپورگال :
آں ۔ ئے۔ اِیں ۔ اِت ۔اِیت ۔ اِنت ۔اَنت : مدام ھمے وڑ ءُ چہ دگہ گالاں گستا نویسگ بنت۔ایشانی گوں دگہ گالاں یکجا نویسگ رداِنت ۔

جھل ءِ درور انوگیں (حال ) ءِ نوبت ئیگ (زمانہ ) اَنت ابید چہ ”اِیت “ءَکہ باندات ءِنوبت ءَکارمرد بیت ۔انوگیں نوبت ءَ” اِیت “ ءِ بدل ءَ یکے ءِ ” اِنت “ کارمرد بیت ۔ انچو ش کہ : آروگ ءَاِنت ۔

* آں : پہ ”من “ ءَ کار مرد بیت ۔
درور : من روگ ءَآں ۔
رد: من روگاں ۔ من روگ ءَ اُوں۔ من روگاوں

* ءَ: پہ ” تو“ ءَ کار مرد بیت ۔
درور: تو روگ ءَ ئے۔
رد: توروگائے ۔ توروگ ءِ
*اِت : پہ ” شما “ کارمرد بیت ۔
درور: شما روگ ءَ اِت ۔
رد:اِت ءِ دور دیگ رد اِنت ۔انچوش کہ ”چار ِت “۔'' شما روگ ءَ ئے '' نویسگ ھم رَد اِنت پرچا کہ '' ئے '' پہ یکے بزاں پہ '' تو '' کارمرد بیت۔

*اِیت : پہ ” آ “ ءَ کارمرد بیت ۔
درور: آتچ اِیت ۔
رد :تچیت ۔ تچی

*اِنت : پہ ”یک “(واحد ) ءَ کارمرد بیت ۔
درور:آرو گ ءَاِنت۔
رد:” ا “ءِ زیر ءِ دوردیگ رَد اِنت چوش ” اِنت “ ءُ ” اَنت “مانگیش اَنت ۔ جھل ءِدرور ءَ بہ چار کہ یوک یک زبرے گپ ءِ بزانت ءَ بدل ءُ یک ءُ باز ءِ تپاوت ءَ گشینگ ءَ اِنت۔
'' آ روگایں '' نویسگ ھم رَد اِنت ۔

*اَنت : پہ ” باز “ ءَ کارمرد بیت ۔
درور: آروگ ءَ اَنت ۔
رَد : گوں دگہ گالاں ھوار گیجگ رد اِنت چوش کہ : کشنت ( کش اَنت )'' آ روگایاں ۔ آ روگاں ۔ آ روگ ءَ آں '' نویسگ رَد اَنت ۔
سیاھگی گیش ءُ گیوار ءِ سبب :
انگریز ی ‘ھندی ءُدگہ مزنیں زباناں برزءَ داتگیں توامیں تپورگال کہ وت جتائیں بزانت ءِ واھند اَنت گوں دگہ گالاں گستا نویسگ بنت ۔ چوش کہ درور دیگ بوتگ ایشانی ھوار گیجگ جوانیں راھبند ے نہ اِنت ۔اے یک انچیں راھبندے کہ کسے اردو ءِ ”میں ہوں “یا ”و ہ ہے “رنگیں گپاں چوش ھوار بہ کنت ”مینھوں ۔وہھے۔“اے ھبر اد ءَ دلگو شکرز اِنت کہ انچوش مئے زبان مروچی وتی بنکی سیاھگی جیڑھاں گیشینان اِنت۔اُردو ءُ دگہ زباناں ھم ھمے پیم وتی جیڑہ گیشینان کرتگ اَنت ءُ روچ مروچی آھانی گور ءَھم لھتیں انچیں سیاھگی جیڑہ ھست اَنت کہ گیشینگ بوگ ءَاَنت ۔ انچوش کہ من اردوءِ درور داتگ بندات ءَآئی ءِ بازیں گالانی سیاھگ مروچیگیں وڑ ءَ نہ بوتگ اَنت ” ہے “ چوش ”ہی “دروشم ءُ ءَ ” تو“چوش ”توں “ گونگ ءَ ھم باریگے ءَ نویسگ بوتگ اَنت ۔ فردوسی ءُ شیخ سعد ی ءِ نکان مروچی مارا ماں ھما سیاھگ ءَ دست کپ اَنت پیش ءَ چوش نہ بوتگ اَنت یا شاہ لطیف بھٹائی ءِ” شاہ جورسالو “ وتی کوھنیں سیاھگءَ مروچیگیں رنگ ءَ واناک نہ اِنت ۔ ھاں! آھانی دیمروی ءُ ردوم ءِیک سببے بوتگ آھاں شر تریں راہ ءُ راھبندانی شوھازیلہ نہ داتگ ۔
لھتیں دگہ شون :

٭اں : اے پہ بازکنگ ءَ کارمرد بیت ۔ چوش کہ : چماں ‘ شپاں ‘ گوشاں ۔ پمیشکا ایشی ءِ” آں “ءِ بدل ءَ کارمرد اَڑین اِیت ۔” چماں “ ءُ ”چم آں“ ءِ بزانت دگہ دگراَنت ”چماں “ بزاں کہ با زچم ءُ ”چم آں “بزاں کہ منی چم ۔
*ئیں : اے پہ ھما گالانی سپت نام (اسم صفت ) جوڑ کنگ ءَ کارمرد بیت کہ گڈی آب اِش ” الف ،و ءُ ی “اَنت ۔ انچوش کہ : رنگی ئیں گد ۔ د رائیں مردم ۔ وشبوئیں پل۔

٭یں : پہ ھما گالانی سپت نام جوڑ کنگ ءَ کارمرد بیت کہ گڈی آب اِش ” الف ،وءُ ی “ نہ اَنت۔ چوش کہ : سیاھیں ، اسپیتیں‘ بزگیں ، بزیں ۔

٭نہ ۔ بہ ۔ مہ ۔ : اے ھر سئیں گال وتی جتائیں بزانت دار اَنت اے اگہ گوں گالے ءَھوار بنت آئی ءِ بندری بزانت ءَ ھچ نہ مٹین اَنت البت گپ ءِ بزانت ءَ بدل کن اَنت ۔ ایشانی تہ ءَ ” نہ ۔ مہ “مکن گال اَنت ءُ ” بہ “ پرمانگال ( حکمیہ )اِنت ۔ایشانی گوں دگہ گالاں ھوار نہ کنگ ءِ نیمو ن ھمیش اِنت کہ گالانی بندری دروشم مہ پرش اِیت ۔انچوش کہ ”مہ ور ۔ بہ ور ۔ نہ ور آں “رنگیں گال اگہ چوش نویسگ بہ بنت ” مور۔ بور ۔ نور آں “ ناواناک بنت ۔
٭گالبند(ترکیب ) :

ھما گال کہ گوں دو گالانی ھوار کنگ ءَ جوڑ بنت ءُ دگہ بزانتے درا کن اَنت گالبند یا ترکیب گوشگ بنت ۔ گالبندانی ھر دوگال اگاں ماں سیاھگ یاکہ نویسگ ( کمپوزنگ ) ءَ بے براہ نہ بنت ھوار نویسگ اِش جوانتر اِنت داں کہ زانگ بہ بیت کہ یکیں گال اَنت ۔ لھتیں گال کہ میان ءَ اِش انچیں ” آب “ اَنت گوں دگہ گالاں ھوار نہ بنت گستا نویسگ اِش شر تر اِنت ۔ چوش کہ ”پلہ مرزی ۔ کریچ اگریچ “۔ گیشتر یں گالبند ھوار نویسگ بنت ۔چوش کہ : آپبند ، راھبند ، سُرمگدان ، نترس ۔

٭دیم ۔ پشت : ما اے ھبر ءِ ھچ منوک نہ اِیں کہ”دیم ءُ پشت “ءِ گال ھردے پہ انسانی بالادے ءِ بھرے ءِ ھساب ءَ کارمرد بنت گوں ” ءَ “ ءَ گستا نویسگ بہ بنت ءُھردے پہ نیمگ (ڈائریکشن) ءَ کارمرد بہ بنت گڑا گوں ” الف “ ءَ ھوار کنگ ءُ ” دیما ءُ پشتا “نویسگ بہ بنت پرچا کہ ھردوگپانی بزانت یکین اِنت ۔اگاں کسے گوش اِیت کہ ”دیم ءَ برو“مراد ئِےھمیش اِنت کہ وتی دیم ءِ تچکی ءَ برو یا پشت ءِ نیمگ ءَ ۔
بدل زرتگیں گال :
ھما بدل زرتگیں گال کہ بلوچی ءَ آھانی بدل ھست اَنت بلے پد ءَ ھم لھتیں نوشتہ کار ”عربی “ گال کارمرد کنت کہ آھانی تہ ءَ لھتیں ”آب “ ماں بلوچی ءَ نیست اِنت ۔ باید عربی رنگ ءَ نویسگ بہ بنت ۔چوش کہ ” مصیبت ‘محبت “۔

٭خ ۔ ح ۔ ھ : ما اے ھبر ءِ سر ءَ ھم تپاک نہ کرتگ کہ ھما گال کہ ”ماں “ پارسی ءَ گوں ” خ “ ءَ نویسگ بنت ۔ بلوچی ءَ ”خ “ءِ بدل ءَ ”ح “ نویسگ بہ بیت ۔ مئے ھیال اِنت کہ اے رنگیں گال باید انچوش کہ ماں بلوچی سیاھگ ءَ رواج گیپتگ اِش گوں ”ھ “ ءَ نویسگ بہ بنت۔ چوش کہ : ھیال ۔ ھبر۔ھدا۔
٭ہ ۔ ھ : ” ھ “ ءُ ” ہ “ ءِ توار ءِ تہ ءَ یک تپاوتے ھست بلے ماں بلوچی ءَ ” ہہ “ ءِ توار کشگ نہ بیت بلکیں ھمے گمان اِنت کہ رند تر ءَ چہ پارسی گالوار ءَ اسر مند بوگ ءِ سبب ءَ اے گالوار جاگہ جاگھے بدل بوتگ چوش کہ : ”پھلوان ‘ ‘ مروچاں ”پہلوان “ ( پئے۔ھل ۔وان ) گوشگ بوگ ءَ اِنت۔ بلےبندری ء ُ تچکیں توار ئِے ” پاھلوان “ گونگ اِنت ۔ھمے پیم پارسی زبان ءِ تہ ءَ ” ہ “ گڈی آب ھم بہ بیت توارے ھمیش اِنت چوش کہ ” توجہ “ ءَ” توجے “ گونگ ءَ وان اَنت ۔ پمیشکا ما گو ں سید ءِ گپ ءَ تپاک کن کرتگ کہ باید ”ہ “اگاں بندات ءُ میان ءَ کارمرد بیت باید گوں ”ھ “ ءَ نویسگ بہ بیت کہ بلوچی سیاھگ ءِ یک جوانیں گوناپے ھم گیشین اِیت چوش کہ دگاں زبانانی ھست اَنت کہ بلوچی ءِ رنگ ءَ ماں ھمے عربی آبانی تہ ءَ نویسگ بوگ ءَاَنت بلےگوں وتی نویسگ ءِراھبند ءَچہ دگرا ں گستائی ھم کن اَنت ۔

واجہ سید ھاشمی ءَ گوشتگ :

” ھ : اگاں یک گالے ءِ بنگیج یا کہ میانجی ءَ ھرجاگھے کہ بئیت (گڈسر ءَ مہ بیت بس ) ما ایشی ءَ باید اِنت کہ ”ھ “ بہ نبیس اِیں کہ ھررنگ ءَ چَہ ”ہد “ ءَ براھدار تر ءُ واناک تر اِنت ۔ ماچوش نبیس اِیں :ھرکس ۔ ھمپان ۔ ھشت ۔ مھار ۔ شوھاز ۔ شیھک ۔ راھدار ۔ شھباز۔“





'' چَہ '' ءِ کار مرد :

'' چَہ '' یک '' جارگالے '' کہ اُردو ءِ '' سے '' پارسی ءِ '' از '' ءُ انگریزی ءِ '' ءِ بزانت ءَ دنت ۔اے چوش اُردو ءِ '' سے '' ءَ چَہ نامگال ، نامرنگ گال یا نامبدل گال ءَ پد کارمرد نہ بیت بلکیں پارسی ءِ '' از '' ءِ پیم ءَ چَہ نامگال ءَ پیش کیت ۔ رودرتکی بلوچستان ءَ اُردو ءِ سرکاری ءُ واکمندیں زبان بوگ ءِ سبب ءَ بازیں ھنداں بلوچانی زبان تر اِتگ ءُ '' چَہ '' ، '' چِے '' جوڑ بوتگ پمیشکا '' چَہ تو ءُ چَہ من '' رنگیں گالاں '' ترا چے ، من ءَ چے '' گوش اَنت ۔ بلوچی نوشتہ کار ءُ گیشتر لچہ کار اے گال ءَ جوانی ءَ سرپد نہ بوگ ءِ سبب ءَ رد کارمرد کنگ ءَ اَنت ۔
پہ درور :

یک بیتی (شئری) بندے '' بہ گند ئے ماہ ءَ چَہ آ دیم رُژناھی نیست '' ۔ اے رِد ءُ بند ءَ '' چَہ '' گوں ماہ ءَ ھمگرنچ بوگ ءِ بدل ءَ '' آدیم '' ءَ ھوار اِنت ءُ گوں ھمے گال ءَ وتی بزانت ءَ کشگ ءَ اِنت ۔
'' چَہ آ دیم '' ، اے گالرد چوش وانگ بیت : '' بہ گند ئے ماہ ءَ ، چَہ آ دیم رژناھی نیست ''
کہ یک پرشتگیں گپے بیت ۔اے گالرد باید '' چَہ ماہ ءَ آدیم رژناھی نیست '' اِنت بوت اِنت ۔ ( پہ شئر ءِ سنگ کنگ ءَ زبان ءِ پروشگ ءِ کس ءَ اجازت نیست البت پہ زبان ءِ راھبند ءِ تچک کنگ ءَ اگاں شئرے پرش اِیت مزنیں ھبرے نہ اِنت)

'' پہ '' ءِ کارمرد :

کارمرد ءِ ھساب ءَ '' چَہ '' ءُ '' پہ '' یک ڈول ءَ کارمرد بنت ۔ بزاں '' پہ '' ھم چَہ '' نامگال ، نامرنگ گال ، یا نامبدل گال '' ءَ پیش کارمرد بیت ۔ چوش کہ '' پہ تو ءُ پہ من '' ۔

زانگ بہ بیت '' پہ تو من '' ءِ بزانت دگر اِنت بزاں '' تئی ھاتر ءَ من '' ءُ '' تو پہ من '' ءِ '' تو منی ھاتر ءَ '' چوش زانگ بوت کہ '' پہ '' چَہ نامگالاں پیش کارمرد بیت نہ کہ رند ۔ ایشی ءَ ھم گیشتر لچہ کار رَد کارمرد کنگ ءَ اَنت ۔
گونڈ گال :

دگہ زبانانی پیم ءَ بلوچی ءِھم لھتیں گال ماں چندے گالواراں ” گونڈ “ گوشگ بنت ۔ نبشتانکانی تہ ءَ گالانی گونڈ نویسگ روانہ اِنت بلے شاعری ءُ آزمانک ءِ تہ ءَ ھما جاگہ ءَ کہ کارست گپ جن اَنت گالانی گونڈ نویسگ روااِنت ۔ من سما کرتگ کہ اے رنگیں گونڈ گال ھم گوں دگہ لھتیں گالاں یکچار گ بو گ ءِ سبب ءَ اڑوک اَنت ۔ چوش کہ ” اَنت “ءِ گونڈ گال ” آں “ زور گ بوگ ءَ اِنت کہ ”من “ ءِ تپو ر گال اِنت ۔ ھمے پیم پہ ” اِنت “ ءَ ” اِیں ۔ ئیں “ وت پہ دگہ بزانتاں کار مرد بوگ ءَ اَنت ۔ پہ ایشانی گیش ءُ گیوار ءَ مئے گور ءَ سئے راہ اِت اَنت کہ انچوش نویسگ بوگ ءَ اَنت ھمے پیم نویسگ بہ بنت بزاں ایشانی پجارگ وانوکانی جند ءِ سر ءَ بہ بیت ۔ دومی راہ اِیش اَت کہ اے سر جم ءَ بنرھبند ءِھساب ءَ نویسگ بہ بنت ءُایشانی سر ءَ انچیں نشون بہ بیت کہ گونڈگال وانگ بہ بنت۔ چوش کہ :”اَنت“ ۔”آں “وانگ بہ بیت ۔ دگہ راھے ایش اَت کہ پہ ایشاں نوکیں سیاھگی پجار جوڑ کنگ بہ بیت ۔ ا ے سوج پمیشکا جوانتراِنت کہ مارا چہ بنرھبند ی جیڑھاں ھم گشین اِیت ۔ اگہ کسے ”آں “ نبیس اِیت زانگ دنت کہ ”من “یک کارے کنگ ءَاِنت ءُ”اَں ۔اَنت “ءِ گونڈگال اِنت ۔( گونڈگالانی نوسیگ ءِ زانگ پہ لچہ کار ءُ آزمانک نویساں المی اِنت اے درگت ءَ تاکبند مروارد ءَ لھتیں شون چاپ بوتگ کہ وانگ لوٹ اَنت ۔)